Zelzeleler sonrası çok yağışların gerisinde ‘atmosferik ırmak’ tespiti

İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Tolga Görüm ve grubu, 14-15 Mart 2023’te Şanlıurfa ve Adıyaman’da yaşanan ve 21 kişinin hayatını kaybetmesine, 4 kişinin ise kaybolmasına neden olan çok yağışların sebeplerini araştırmak üzere kapsamlı bir çalışma gerçekleştirdi.

Bilim insanları, Kahramanmaraş merkezli sarsıntıların etkilediği bölgelerde yağış sonrası oluşan toprak kaymaları ve heyelanları inceledi. Araştırmalar, felakete yol açan yağışların Kızıldeniz’den beslenen bir “atmosferik nehir” kaynaklı olduğunu ortaya koydu. Bu hava akımları, ağır su buharı taşıyarak ansızın ve şiddetli biçimde yağış bırakırken, esasen sarsılmış olan yamaçlarda büyük ölçekli heyelanlara ve çamur akıntılarına yol açtı.

Elde edilen bilimsel bilgiler ve tahliller, “Nature Communications Earth & Environment” mecmuasında yayımlandı.

DEPREMİN AKABİNDE GELEN ÇOK YAĞIŞLAR, YIKIMI KATLADI

Prof. Dr. Tolga Görüm, 6 Şubat 2023’teki büyük sarsıntıların akabinde bölgede heyelan tehlikesinin arttığını gözlemlediklerini belirterek, 14-15 Mart’ta yaşanan çok yağışların tesirini bilimsel olarak tahlil ettiklerini söyledi. Şanlıurfa ve Adıyaman’daki merkez ilçeleri vuran bu yağışların, son 21 yılın en şiddetlileri ortasında yer aldığına dikkat çeken Görüm, yalnızca 20 saat içinde 183 milimetre yağış düştüğünü tabir etti.

Depremin zayıflattığı yamaçlar, bu ani su yükünü kaldıramayarak heyelanlara sebep oldu. Taban doygun hale gelince, toprak kaymaları adeta çamur seline dönüşerek geniş alanlara yayıldı. Bu süreçte meydana gelen ani taşkınlar ve heyelanlar, 21 kişinin hayatına mal olurken 4 kişi ise kayboldu.

“Yaptığımız çalışmalar sonucu, bu yağışların aslında Kızıldeniz’den gelen atmosferik ırmaklar tarafından taşındığını ortaya koyduk.” diyen Prof. Dr. Görüm, iklim değişikliği nedeniyle atmosferik ırmak olaylarının son 10-15 yılda şiddetlendiğini vurguladı.

ATMOSFERİK IRMAKLAR: GÖRÜNMEYEN TEHDİT

Atmosferik ırmaklar, tropikal bölgelerde devasa su buharı kütleleri taşıyan hava akımları olarak biliniyor. Binlerce kilometre boyunca nem taşıyan bu sistemler, ağır yağışlarla ani taşkınlara sebep olabiliyor. Prof. Dr. Görüm, bu çeşit hava olaylarının az görüldüğünü lakin yaşandığında önemli doğal afetleri tetiklediğini belirterek, bu olgunun afet idaresi açısından kesinlikle dikkate alınması gerektiğini söyledi.

Ayrıca, atmosferik ırmakların sırf yağmur getirmekle kalmadığını, ısı ve güç transferinde de kritik rol oynadığını aktaran Görüm, “Bu akımlar sıcak hava kütleleri de taşıyarak ani kar erimelerine sebep olabiliyor. Ani kar erimeleri ise heyelan ve taşkın üzere doğal afetleri tetikleyerek yıkımı daha da büyütebiliyor.” dedi.

DEPREM, HEYELAN VE ANİ SELLERİN YARATTIĞI İKİLİ FELAKET

Depremin yıkıcı tesiriyle aslında büyük bir hasar alan bölgede çok yağışlar, felaketin boyutlarını daha da büyüttü. Prof. Dr. Görüm, sarsıntılar nedeniyle toprak yapısının bozulduğunu ve yamaçlardaki kayaların gevşediğini, bu nedenle bölgenin heyelan tehlikesine açık hale geldiğini tabir etti.

Adıyaman’ın Tut ilçesinde birçok vatandaş, sarsıntının akabinde kent merkezlerindeki ağır hasarlı meskenlerini terk edip kırsal bölgelere, bilhassa tek katlı bağ meskenlerine taşınmıştı. Fakat buradaki inançlı alan algısı, ani seller ve heyelanlar nedeniyle yeni bir felakete dönüştü.

EKONOMİK HASAR: TARIM YERLERİ BÜYÜK TEHLİKEDE

Şiddetli yağışların sırf can kaybına değil, tarım ve altyapı açısından da büyük tahribata yol açtığını belirten Görüm, yaşanan toprak kaymalarının bölgedeki verimli tarım topraklarını büyük ölçüde ziyan verdiğini vurguladı.

Heyelanlar ve çamur akıntıları, barajlar için önemli bir tehdit oluştururken, su kaynaklarının da çamur ve molozlarla dolmasına neden oldu. Bu durumun bilhassa Antep fıstığı ve badem üzere coğrafik işaretli eserlerin yetiştirildiği alanları olumsuz etkilediği belirtildi.

Toprak ve kaya kütlelerinin yer değiştirmesi, barajların ömrünü kısaltabilir ve ziraî üretimi sekteye uğratabilir. Şu an için elimizdeki imkanlarla bu meseleleri çözmemiz zor. Uluslararası iş birliği ve teknik takviye olmadan, bölgedeki riskleri büsbütün ortadan kaldırmak mümkün değil.

diye konuşan Görüm, bu cins doğal afetlerin önlenmesi için kapsamlı bilimsel çalışmaların devam etmesi gerektiğini kelamlarına ekledi.